109K516-TÜBİTAK-SOBAG
TÜRKİYE TÜRKÇESİ SÖZVARLIĞINDA FİİLLERİN DERLEM DENETİMİ VE DERLEM TABANLI SÖZLÜĞÜ
KONU KAPSAM
Bir sözlük hazırlanırken hazırlanacak sözlüğün amacı doğrultusunda ölçünlenmiş birtakım yöntemler kullanılır. Bu yöntemlerin başında ise, dilin karakteristik ve tipik kullanım ortamlarından derlenmiş, temsil niteliği olan yazılı ve sözlü derleme dayanma zorunluluğu gelir. Tam tersi durumda ‘sözlük’ olarak ortaya konulan yapıt ansiklopedik bir başvuru kaynağı olmaktan öteye geçme şansına sahip değildir (Uzun, 2006). Türkçe için derlem tabanlı sözlükbilim uygulamaları aşaması gerçekleştirilemediği için ikinci aşama olan dil öğretiminde öncelikler de belirlenememiş, bu çerçevede yapılan çalışmalar sezgisel düzeyde varlığını sürdüre gelmiştir. Bu çerçevede, Türkçenin günümüz sözlükbilim uygulamalarıyla tam ve yetkin bir sözvarlığı ortaya konulamamıştır.
Günümüzde sözlükbilim dilin kullanımına dayalı bir anlayışı benimseyen ve geçerliliği her geçen gün artan derlem tabanlı çalışmaların ışığında ilerlemektedir. Sözlükbilimde dil öğretimi alanında var olduğu biçimiyle, sözlük tasarımı üzerinde önemle durulması gereken bir konu olması yanında bir uzmanlık işidir. Tasarımın belki de en önemli motivasyon unsuru ‘amaç’tır. Tasarımı yapılacak sözlüğün kaynağı olan derlem, hedef kitle seçimi, sözlüğün hazırlanması sırasında karşılaşılacak kolaylıkların ve sorunların ana belirleyicisi durumundadır. Bu anlamda TTSV’yi özel amaçlar doğrultusunda alana materyal sağlama noktasında yeniden ele almak gerekmektedir.
TTSV’yi derleme çalışmaları resmi olarak 1939’da başlamıştır. Bu çalışmalar genellikle önceki sözlük çalışmalarından derlemelere dayanmaktadır. Bu anlamda ilk sözlük 1945’te yayınlanmıştır. 1945’ten bu yana çok büyük emekler verilerek TTSV’yi barındıran ve bizim çalışmamızın da sözlükbirim verilerini sağlayacak olan (diğer basılı sözlükler ile birlikte) Türkçe Sözlük’ün 10. baskısı (Türkçe Sözlük, 2005) yapılmıştır. Türkiye Türkçesi sözlükbilimsel anlamda tanımlı söz, terim, deyim, ek ve anlamlardan oluşan 104.481 sözlükbirimden oluşmaktadır. TTSV’yi barındıran Türkçe Sözlük’te (2005) 63.818 madde başı, 13.589 madde içi olmak üzere toplam 77.407 söz bulunmaktadır. Bu sözlerin 45.005’i isim, 11.305’i sıfat, 6.441’i fiil, 2.644’ü zarf, 289’u ünlem, 87’si zamir, 53’ü bağlaç, 33’ü edat olarak tanımlıdır (Türkçe Sözlük, 2005).
Bu çerçevede, projenin konusu ve kapsamı şu şekilde özetlenebilir: TTSV’de 6.441 madde başı ve madde içi sözlükbirimselleştirilmiş fiili sağlam kuruluşlu ve dilin gerçek ortamlarından derlenmiş bir derlemden gerçek zamanlı olarak denetlemek ve bu sözlükbirimselleşmiş yapıların bir sözlükte sözlükbilimsel anlamda ne şekilde gerçekleşeceğini ortaya koyarak “Türkiye Türkçesinde Fiillerin Derlem Tabanlı Sözlüğü”nü oluşturmaktır. Buna bağlı olarak TTSV’yi barındıran sözlüklerde yazımsal özellikler (bitişik ve/ya ayrı yazılma, düzeltme işaretlerinin kullanılması ya da kullanılmaması vb.), madde içi açıklamaların türsel dağılım önceliklerine göre sıklıkları, sözlükbirimlerin tanıkları, sözlükbirimlerin sözcük türü etiketlerinin tam olarak belirlenmesi ve özel amaçlar (dil öğretimi vb.) için söz varlığının sözlükselleştirmektir. Bu aynı zamanda konu ve kapsamın amaçla ilişkisini de ortaya koymaktadır.