TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE SIFATLARIN EŞDİZİM SÖZLÜĞÜ

109K104- TÜBİTAK-SOBAG
TÜRKİYE TÜRKÇESİ SÖZ VARLIĞINDA SIFATLARIN EŞDİZİMLİLİĞİ
-Derlem Tabanlı Bir Uygulama-

English

KONU ve KAPSAM

 

Dilde, herhangi bir dil birimi “seçme” ve “birleştirme” ilkelerine bağlı olarak, dizgede anlam gerektirdiği sürece başka bir dil birimiyle bir araya gelebilir, birlikte kullanılabilir. Bu “birlikte kullanılabilirlik” kullanımın sıklığına bağlı olarak dilde genele oranla yüksek bir dağılıma sahipse ve bu dağılım anlamlı bir farklılaşma olarak karşımıza çıkıyorsa eşdizimli yapılar olarak değerlendirilir.

Genellikle eşdizimlilik, dizgede yer alan birimlerin aynılığına dayanır. Diğer bir ifadeyle eşdizimlilik dizgede değişmeyen bir dizim ile var olur. “Örneğin nevir sözcüğü Türkçede tek başına kullanılmaz, dön- fiili ile birlikte nevri dön- biçiminde bir eşdizimlilik oluşturur” (Hengirmen, 1999:159,160). Aynı durum diğer dil kullanımları için de geçerlidir.

Eşdizimlilik kavramı içerisinde yer alan dilbilgisel sözcükbirim birlikteliklerini şöyle sıralayabiliriz:

 

belirteç+fiil                 (açıkça + söylemek, acı acı + gülmek, açık + konuşmak)

sıfat+ad                      (güzel + sanatlar, derin + uyku)

niteleyici söz+ad         (bir + güzel, bir + ara, bir + yana)

fiil+ad                         (bilir + kişi, çıkmaz + sokak, koşar + adım)

fiil+fiil                        (dönüp + bakmak, yakıp + yıkmak, vurup + devirmek)

ad+ilgeç                      (bana + göre, senin + gibi, dünya + kadar)

 

Öte yandan, eşdizimlilik sadece yapısal yakınlıkların örüntülenmesi biçiminde karşımıza çıkmaz. Konunun bir diğer boyutu dizgede yer alan sözcüklerin anlamsal birliktelikleridir. Dizgede yer alan birimler belirli bir nedenlilikle bu yapıya katılırlar. Özellikle sıfatlar ile adlar arasındaki bağlılık bu açıdan değerlendirildiğinde anlamlıdır. Burada eşdizimsel yapıların birbirine yakın birimler olması daha çok anlamsal bir birliktelik ve/ya eşdizimlilik olarak karşımıza çıkmaktadır.

Eşdizimlilik kavramı Türkçe için ortaya konulan dilbilgisi ve sözlükbilim çalışmalarında bugüne kadar üzerinde durulmayan bir konudur. Ancak eşdizimlilik bugün batıda, derlem dilbilim temelli çalışmalarda, sözlükbirimlerin anlam ve işlevlerinin ve dil öğretiminde önceliklerinin belirlenmesi aşamasında çokça kullanılan bir yöntemdir. Eşdizimlilik, son 10 yılda “bilgisayarlı dilbilim” yöntemlerinin gelişmesiyle, DDİ’de ve özelikle derlem dilbilim çalışmalarında başlı başına bir inceleme alanı durumuna gelmiştir.

Bu anlamda Türkiye Türkçesinin söz varlığını barındıran Güncel Türkçe Sözlük’te sıfat tanımlı sözlük birimleri birlikte kullanıldıkları eşdizimsel yapılar çerçevesinde derlem-tabanlı olarak belirlemek çalışmanın temel amacı olacaktır.

 Bu projenin konusu, Türkiye Türkçesinin söz varlığını barındıran Güncel Türkçe Sözlük’te (GTS), madde başı ve madde içi olarak sözlükbirimselleştirilmiş 11.320 sıfat tanımlı sözlükbirimin ad tanımlı sözlükbirimlerle eşdizimlilikleri açısından derlem tabanlı bir uygulama temelinde değerlendirilmesidir.

Konuyu amaçla ilişkilendirecek olursak; GTS’de yer alan sıfatların söz varlığında adlarla ilişkisellikleri ve anlamsal özellikleri belirlenmiş, sıfatların birlikte kullanıldıkları adların ilişkisel birer listesi yapılmış, Türkçenin sıfat-ad ya da ad-sıfat ilişkisinde ortaya çıkan kavram haritaları oluşturulmuş, Türkçenin ana dili ve yabancı dil olarak öğretimi konusunda sıfat-ad ilişkiselliği temelinde var olan kullanım görünümleri sıklık temelli olarak belirlenmiş, sıfatların kullanım sıklıkları ve dil öğretimindeki önceliklerinin yanında adların da sıklıkları ve dil öğretimindeki öncelikleri belirlenmiş olacak ve Türkiye Türkçesinin eşdizim sözlüğü için temel veriler derlenmiş, Türkiye Türkçesinde sıfatlar, adlar, eşdizimlilik ve derlem dilbilim ile ilgili devam çalışmalarında önemli ölçütte veri yordanmış ve diğer araştırmacıların kullanımına sanal ortama sunulmuş olacaktır.

 

 

 

Özet - Amaç - Konu-Kapsam - Çalışma Takvimi - Proje Ekibi - İletişim
@Asistem

1711626850.2655